AAAA+
42-224 Częstochowa
ul. Michałowskiego 32
34 322 22 50
ARTETERAPIA – TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ W PRACY Z DZIEĆMI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Dodano: 2020-03-10 17:06:38

Termin arteterapia  pochodzi od łacińskiego słowa ars , czyli sztuka. Natomiast pojęcie terapia jest najbliższe greckiemu źródłosłowowi  therapeuein, czyli leczenie, terapia. Najprostszą definicję arteterapii przedstawił H. Grzegorzewski, który określił ją jako terapię przez sztukę dotyczącą zarówno dzieci jak i dorosłych. Zdaniem W. Szulc arteterapia polega na wykorzystaniu różnych środków artystycznych, które umożliwiają pacjentowi ekspresję emocji. W. Dykcik podaje, że arteterapia to […] spontaniczna, nieskrępowana twórczość człowieka powiązana z wykorzystaniem szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki ( np. rysowania, malowania, lepienia, rzeźbienia, śpiewu, tańca, poezji, biografii, pamiętników, czytelnictwa, itd.) Sztuka pełni ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka, pomaga ujawnić stłumione stany emocjonalne przejmując nad nimi kontrolę. W bezpieczny sposób uwalnia od napięć, działa na różne sfery życia psychicznego. Pełni funkcję kompensacyjną, wzmacnia samoocenę i poczucie własnej wartości. Różnorodne działania aktywizujące w korelacji ze sztuką są doskonałą odpowiedzią na potrzeby dzieci w wieku przedszkolnym. Zadaniem  arteterapii jest uświadomienie człowiekowi poczucia własnej wartości oraz dążenie do samoakceptacji i samorealizacji.                                                                                    

Funkcje arteterapii:

Arteterapia ma trzy podstawowe funkcje: 

  • Edukacyjna – jej zadaniem jest dostarczenie dodatkowych wiadomości, które są niezbędne dla zrozumienia znaczenia pojawiających się objawów (lękowych czy somatycznych), interpretacji snów czy określenia sensu i celu w życiu oraz pogłębiania umiejętności radzenia sobie z trudnościami.
  • Korekcyjna – umożliwia przekształcanie (sublimację) szkodliwych schematów na przydatne i bardziej wartościowe. Pomaga w przystosowaniu do otaczającego świata, zwiększeniu akceptacji siebie i innych, poczuciu własnej wartości, a także wyrównywaniu deficytów.
  • Rekreacyjna – jej celem jest stworzenie warunków do relaksu, odpoczynku, nabierania nowych umiejętności czy sił koniecznych do przezwyciężania problemów. Dzięki zajęciom włączającym elementy sztuki można osiągnąć stan wyciszenia, mobilizacji, rozładowania napięcia. Wyzwalanie aktywności twórczej ma również funkcję kompensacyjną, która pozwala wyrównywać braki i ograniczenia. Jednym z celów terapeutycznych arteterapii, niezależnie od tego czy jest ona wykorzystywana w pracy z dziećmi, czy osobami dorosłymi, jest próba wykrycia wewnętrznych blokad, które uniemożliwiają psychologiczny wzrost i dojrzewanie osobowości. Arteterapia umożliwia również zmianę sposobu przeżywania rzeczywistości poprzez nabieranie dystansu wobec bolesnych doświadczeń i przeżyć. Niejednokrotnie słowa nie są w stanie opisać przeżywanej emocji, jakiegoś faktu czy wspomnienia, a dzięki terapii poprzez sztukę staje się to osiągalne. 

Formy arteterapii

Arteterapia przejawia się w wielu różnych formach. Zalicza się do nich: 

  • biblioterapia (literatura, listy, wiersze, poezja),
  • plastykoterapia (wszelkie formy wyrazu za pomocą rysunku i rzeźby),
  • choreoterapia (formy wyrazu poprzez ruch),
  • muzykoterapia (instrumenty muzyczne, głos, nagrania muzyczne),
  • teatroterapia.

W pracy terapeutycznej z dziećmi szczególne miejsce zajmują techniki rysunkowe. Ich zastosowanie jest uzależnione od wieku dziecka, jego poziomu rozwoju intelektualnego, możliwości manualnych oraz celu, w jakim się ją wykorzystuje. Są to wszelkiego rodzaju techniki malarskie, takie jak: malowanie palcami, pisakami, kredkami, malowanie na szkle, a także techniki graficzne, takie jak: odbijanki gazą, ziemniaczane stemple, drzeworyty, gipsoryty czy mozaiki. Można też wykorzystać jeszcze inne techniki: origami, tkanie kilimów, malowanie różnych przedmiotów (doniczek, szklanek, desek), tworzenie ozdób, biżuterii czy przedmiotów użytkowych. 

Metoda Creative Mind to ciekawa forma pracy, która polega na malowaniu rysunku bez wzoru. Dzięki tej spontanicznej technice wspomaga się wyłanianie nieświadomych wzorców i obszarów umysłowych, uwalniając kreatywność. Glina i plastelina, dzięki swojej strukturze, pozwalają usprawnić pracę dłoni i palców, koordynację wzrokowo-ruchową, zręczność, a także orientację przestrzenną i pamięć wzrokową. Tworzenie form za ich pomocą uczy kontroli, planowania, a także pozwala na dokonanie zmiany w wykonanej strukturze.

Bajkoterapia jest skierowana do dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym i polega na prezentowaniu im utworów o charakterze terapeutycznym. Za twórczynię metody bajkoterapii uważa się Doris Brett, psychologa klinicznego z Australii. W 1988 r. opublikowała zbiór bajek pt. Opowiadania (dla) Ani. Szczególny rodzaj opowiadania. Bohaterką historyjek jest Ania, która zmaga się z przeżyciami podobnymi do problemów i emocji doświadczanych przez córkę autorki, Samanthę. Wszystkie historie mają dobre zakończenie i ich zadaniem jest pomoc w niwelowaniu dziecięcych lęków. Rola bajkoterapii wykracza daleko poza charakterystykę typową dla biblioterapii, gdyż jest skierowana do najmłodszych. Zadania bajki terapeutycznej:
• redukuje stany niepokoju,
• zwalcza negatywne emocje,
• motywuje do działania,
• pomaga w samodzielnym i twórczym radzeniu
sobie w świecie,
• rozwija wyobraźnię i kreatywność,
• wspiera w budowaniu zasobów osobistych,
• pomaga w procesie dorastania i rozumienia siebie,
• jest bramą do dziecięcych fantazji, emocji i przeżyć,
• wychowuje i edukuje,
• oddziałuje w sposób relaksacyjny i odprężający,
• rozbudowuje świat wartości,
• rozbudza zainteresowania czytelnicze,
• daje wsparcie przez akceptację,
• rozbudowuje zasób słownictwa.

Muzykoterapia obejmuje oddziaływanie za pomocą muzyki i jej elementów ( dźwięku oraz rytmu) na sferę emocjonalną, a także ma ekspresję komunikatów niewerbalnych. Muzyka może działać uspokajająco, ale też aktywizująco i pobudzająco. Wywołuje różne doznania i reakcje, wpływa na zmianę aktywności systemu nerwowego, napięcia mięśniowego, modyfikuje oddychanie, przyspiesza przemianę materii. Dostarcza wielu przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń, zapobiega apatii i nudzie, poprawia samopoczucie. Wartość terapeutyczną ma percepcja (odbiór) muzyki a także muzykoterapia czynna ( tworzenie). Najbardziej podstawową formą muzykowania jest akompaniowanie do śpiewu ( klaskanie, tupanie, posługiwanie się tamburynem, kastanietami, bębenkami, grzechotkami).

Choreoterapia to forma muzykoterapii, zwana również tańcem leczniczym. Taniec zawiera elementy usprawniające, rozwija równowagę i koordynację ruchów. Terapia tańcem jest również atrakcyjnym środkiem pracy z osobami nadpobudliwymi, nerwowymi, nieśmiałymi. Ruch w połączeniu z muzyką uczy koordynacji całego ciała, pomaga fizycznie wyrazić wewnętrzne uczucia i emocje, dzięki czemu zaspokajane są podstawowe potrzebny psychiczne oraz społeczne dziecka. Ruch wpływa na odczucie radości i przynosi odprężenie.
Wartości lecznicze tańca to przede wszystkim : społeczny charakter tańca, motoryczna różnorodność, atrakcyjność form tanecznych, możliwość korzystnego oddziaływania na psychikę poprzez muzykę, ruch i bezpośredni kontakt z ludźmi. 

Cele terapii przez ruch i taniec:

  • stymulowanie pełnego rozwoju dziecka, pobudzenie różnych sfer aktywności dziecka takich jak: ruchowa, twórcza i niewerbalna ( gesty),przy pomocy muzyki i ruchu.
  • korekta zaburzeń motorycznych.
  •  rozwijanie umiejętności z zakresu komunikacji werbalnej i pozawerbalnej
  • poprawa organizacji i integralności ruchu-bezpieczny sposób wyrażania uczuć
  •  wzrost uspołecznienia i poprawa integracji społecznych
  • dostarczenie radości, satysfakcji, wyzwolenie pozytywnych emocji, obniżenie napięcia oraz przyniesienie odprężenia
  • rozbudzenie wrażliwości na muzykę, kształcenie wrażliwości słuchowej
  • zrytmizowanie organizmu dziecka
  • rozwój koncentracji uwagi u dzieci

Organizując pracę nad inscenizacją – teatroterapia, nauczyciel stwarza dzieciom sytuację, w której w bezpośredni sposób przeżywają najróżniejsze nastroje, uczucia i podejmują określone decyzje. Inscenizacja spełnia wobec dziecka rolę kompensującą i terapeutyczną. Kompensująca polega na tym, że w pewnym stopniu inscenizacja wynagradza dziecku braki i niedostatki, w których ono żyje, przenosząc je w świat piękniejszy, czarodziejski, w którym wszystko może się zdarzyć, w którym zawsze zwycięża dobro i piękno. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza dla dzieci, które w rzeczywistym świecie czują się obco, nie są kochane, nie znają ciepła rodzinnego.
W każdej grupie znajdują się dzieci nieśmiałe, mało aktywne, z wadami wymowy, ze specjalnymi trudnościami w nauce. Na zajęciach trudno nawiązać z nimi kontakt. Podobnie w grupach integracyjnych, do których uczęszczają dzieci z deficytami fizycznymi, inscenizacja może pełnić rolę terapeutyczną. Znajdą się, bowiem zawsze takie role indywidualne lub zespołowe, które stanowić będą zaspokojenie utajonych potrzeb, przeżyć i twórczej aktywności. Role zespołowe pozwalają pozbyć się onieśmielenia, bo występuje się w grupie, usterki w wymowie nie są tak słyszalne, bo głuszy je poprawna wymowa pozostałych dzieci itp., a ile radości daje nawet niema rola dziecku nieśmiałemu.

Również plastyka ma szczególne znaczenie w spełnianiu funkcji terapeutycznej. „Dziecko w sposób nieszkodliwy może oczyścić organizm uzewnętrzniając swoje negatywne emocje w postaci wytworu swojej pracy (lalki, dekoracje). Dziecko rozluźnione, wyciszone czujące oparcie w wychowawcy, ma większy potencjał twórczy”.
„Większość nerwic, lęków bierze swój początek z dzieciństwa. Inscenizacje mają ogromny wpływ na stan zdrowia psychicznego dziecka, pełniąc rolę terapeutyczną, pozwalają dziecku zwiększyć poczucie własnej wartości, poczucie bezpieczeństwa, przeżyć sukcesy, uwierzyć w siebie, umieć radzić sobie ze stresami. Dobra atmosfera, przyjazny klimat, zabawa, ruch, sprzyjają otwartości, szczerości w wyrażaniu uczuć, pragnień, szukania przyjaciela w drugim człowieku. Intencją inscenizacji powinno być nie tylko rozwijanie ciała, umysłu twórczego, lecz naprawienie duszy dziecka”.
Inscenizacja pomaga odreagować stresy dziecięce, w związku z tym pełni funkcję terapeutyczną, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci, u których stwierdza się opóźnienia i deficyty rozwojowe. Fragmentaryczne deficyty i dysharmonie w rozwoju procesów percepcyjno-motorycznych są największą przeszkodą w prawidłowym funkcjonowaniu dzieci w sytuacjach dnia codziennego. Braki te stanowią istotną przyczynę trudności i zahamowań poznawczych i społeczno-emocjonalnych, a w konsekwencji mogą prowadzić do globalnych niepowodzeń w nauce. Metody zabawowe, jakimi bez wątpienia są inscenizacje, powinny być wykorzystane możliwie szeroko w planowanym procesie nauczania. Można, więc z powodzeniem stosować je na zajęciach organizowanych w przedszkolu, jak również na zajęciach kompensacyjno – korekcyjnych usprawniających zaburzone funkcje percepcyjno-motoryczne.
Zabawy teatralne to taka forma pracy dydaktycznej, która pozwala dziecku rozwijać mowę i myślenie, poznawać utwory literatury dziecięcej, wyrażać postawę twórczą w różnych formach ekspresji dziecięcej, rozwijać wrażliwość na piękno muzyki i zaspokajać potrzebę ruchu. Dziecko poznaje prawdę i fikcję, konfrontuje własne marzenia z marzeniami i działaniem bohatera, ocenia jego postępowanie w kategoriach dobra i zła, piękna i brzydoty. Te procesy wychowawcze nie kończą się na określonym poziomie wiekowym, ale dojrzewają i zmieniają się wraz z rozwojem dziecka bogacąc się o wpływ innych dziedzin sztuki.

Wszystkie działania arteterapeutyczne integruje ich cel główny, jakim jest umożliwianie wyrażania myśli, emocji, przekonań czy zachowań w języku sztuki, czyli wyrażanie przeżyć w działaniu.

mgr Sylwia Pawlak